Bekijk hierboven de opname van de lezing van Susan Philipsz op zaterdag 11 oktober 2025 met respectivelijk een introductie van Benno Tempel – directeur Kröller-Müller Museum (0:05 - 4:19), Anne Reenders – Land Art Lives (4:20 - 7:25) en Lisa le Feuvre – directeur Holt/Smithson Foundation (7:33 - 13.07), de start van haar presentatie (13:20) en een nagesprek met Lisa le Feuvre en vragen uit de zaal (50:10). De lezing staat ook op Youtube-kanaal van Land Art Lives.

De lokroep van Sirenen
Susan Philipz en de Holt/Smithson Foundation Annual Lecture 2025

Vanuit het bos lonkt het geluid van een lage toon. En dan nog een, net iets verder weg. Het geluid lokt je het pad af naar een plek tussen de bomen. Uit verschillende richtingen klinkt een soort scheepshoorn. Voor je, achter je, links, rechts. Het geluid draait om je heen en bakent zo een ruimte af. Door te luisteren naar de tonen hoor je ook de vogels en de wind intenser als het even stil is. The Wind Rose heet dit werk dat Susan Philipsz maakte voor de beeldentuin van het Kröller-Müller Museum. Acht tonen klinken uit verschillende windrichtingen en zijn geblazen op hoornschelpen.

Philipsz werkt veel met geluid en met het landschap. En om die reden is ze uitgenodigd voor de jaarlijkse lezing van de Holt/Smithson Foundation die het museum samen met Land Art Lives organiseert. Zo’n zestig mensen verzamelen zich op zaterdagmiddag in de aula van het museum om haar te horen spreken. In zijn welkomstwoord benadrukt Benno Tempel, directeur van Kröller-Müller, de waarde van het landschap rondom het museum. De extra input die de oude wijsheid van de natuur en het wildlife geven aan kunst en hoe de omgeving invloed heeft op de beleving ervan. Anne Reenders van Land Art Lives licht toe hoe zij het gedachtegoed van landart levend proberen te houden en te verbinden aan de tijd van nu.

Holt/Smithson Foundation Annual Lecture voor het eerst buiten de VS

De jaarlijkse Holt/Smithson lezing vindt steeds op een andere locatie plaats, die verbonden is met het werk van Nancy Holt en Robert Smithson. Smithson realiseerde in 1971 bij Emmen het wereldberoemde Broken Circle/Spiral Hill. Hij was gefascineerd door het Nederlandse landschap en het kunstmatige karakter daarvan, vertelt Lisa Le Feuvre, directeur van de Holt/Smithson Foundation. Zij geeft een korte introductie op het werk van Susan Philipsz. Bijzonder daaraan vindt ze dat de kunstenaar je uitnodigt om het werk heel bewust te ervaren en daarin te merken hoe je naar dingen kijkt. De tijdsbeleving speelt daarbij een rol. ‘Je brengt tijd door met het kunstwerk en elke keer is de ervaring anders, ook hier bij de The Wind Rose. Elke keer als ik het werk zie is het nieuw: het weer is anders, de omgeving ziet er anders uit. Het is steeds een andere eraring.’ Het bewijst volgens haar dat land art geen eenrichtingsverkeer is maar een dialoog vanuit verschillende perspectieven.

Tijd en afstand

Susan Philipsz begint haar lezing met een ervaring die voor haar bijzonder was. Toen ze in 20023 een uitnodiging kreeg voor een verblijf in Artpace in San Antonio, Texas, was een van de redenen om ja te zeggen dat ze dan de gelegenheid zou hebben twee belangrijke land art werken te bezoeken: Sun Tunnels van Nancy Holt en Spiral Jetty van Robert Smithson. Sun Tunnels (1973-76) ligt in een verlaten gebied in Great Basin Desert in Utah. Het bestaat uit vier betonnen buizen die zo gepositioneerd zijn dat je de zon erdoor kunt zien opkomen tijdens de zomerzonnewende en winterzonnewende. “Het werk was moeilijk te vinden”, vertelt Philipsz. “Toen het eindelijk in beeld kwam viel het eigenlijk tegen, het leek heel klein. Maar toen ik er naartoe liep gebeurde er iets bijzonders. Ik werd heel emotioneel, kreeg tranen in mijn ogen. De tunnels hadden een heel sterke aanwezigheid.” Ze testte haar stem in de tunnel, zoals dat overal doet als ergens komt: even het uitproberen hoe de ruimte klinkt. Sun Tunnels intensiveert de ervaring van het landschap. “De manier waarop het het landschap kaderde raakte me”, zegt Philipsz en ze vertelt dat Nancy Holt zelf ook geraakt werd door de plek, overweldigd door de weidsheid van het landschap en de manier waarop het een echo leek van een innerlijk landschap.

Philipsz werkt veel met geluid omdat het je bewustzijn van jezelf en de ruimte om je heen versterkt. Daarin zit volgens haar de overeenkomst tussen haar eigen werk en dat van Nancy Holt. In het werk Sunset Song dat ze maakte in Texas maakte ze ook gebruik van de zon. Uit grote luidsprekers op het dak van Artpace liet ze een murderballad klinken die ze zelf had ingezongen. Het volume van haar tweestemmige gezang veranderde mee met de intensiteit van de zon, op z’n hardst rond het middaguur en langzaam wegstervend rond zonsondergang. Het geluid weerkaatste tussen de omringende gebouwen. Het werk draaide op zonne-energie en de twee grote hoornspeakers hadden samen met de zonnepanelen ook een sculpturale kwaliteit. Voor voorbijgangers op straat leek het geluid echter uit de lucht te komen, uit een onzichtbare bron.

Na deze ervaring bleef ze met zonne-energie en geluid van ver werken. In Distant Sound dat ze in 2012-2014 in Scandinavië maakte, gebruikte ze radio signalen. De vraag die ze kreeg was een werk te maken dat de drie Scandinavische landen met elkaar verbond. In een reeks eilanden langs een kustlijn van 600 kilometer plaatste ze op negen locaties drie ontvangers voor een radiosignaal, verbonden met een speaker. Vanuit een centraal zendstation liet ze het geluid van een hoorn klinken langs al die ontvangers. Alsof de eilanden met elkaar communiceerden over die enorme afstand.

Geluid draagt ver, dat is een gegeven waar Philipsz veel mee werkt. Soms klinkt het als een lokroep, soms meer als een alarm. In een installatie die ze voor een tunnel onder de stad Luxemburg maakte is het een beetje van beide. De tunnel was een schuilplek voor luchtaanvallen en erboven klonk het geluid van verkeer. Dat combineerde ze in het werk. Je hoort het geluid van zingende sirenen, zoals die in het boek Odyssee van Homerus voorkomen, sirenen die verleidelijk zingen en je naar een gevaarlijke plek lokken. Het is de stem van Philipsz zelf die fragmenten zingt van zeemansliederen, eigen herinneringen en schreeuwt als een auto alarm. Het gezang versterkt de beklemmende ervaring van de onderaardse ruimte als je erdoorheen loopt. Soms klink ze zacht in de verte, soms indringend dichtbij. Net als bij Sun Tunnels en The Wind Rose, maakt het werk de ervaring van de locatie intenser. Zelfs in de video die Philipsz tijdens de lezing laat zien voel je dat effect.

[de tekst gaat door na de foto's]

Het geluid van een ster

Geluid draagt ver en kun je dus ook van ver ontvangen. Zelfs vanuit het heelal. “Ik raakte gefascineerd door het idee dat je het geluid kunt horen van het heelal dat uitdijt. Ik zocht contact met wetenschappers en ze lieten me dat geluid horen sshhhh, het was een beetje teleurstellend. Maar ze bleken ook het geluid van een neutronenster te hebben, de radiogolven daarvan klinken bijna als een hartslag. Een neutronenster is het moment net voordat een ster implodeert en verandert in een zwart gat. “Dat geluid vond ik wel heel interessant.”

In Nijmegen zette ze dit in 2006 in voor een werk. Met hulp van de radiotelescopen in Westerbork (de grootste van Europa) ving ze het geluid op van een specifieke neutronenster en liet dit live weerklinken in een tentoonstelling in De Paraplufabriek. Ook via de radio kon je ernaar luisteren. Het is een pulserend geluid dat klinkt als een hartslag, of het ritme van luide drums. Met een fragment van dat hypnotiserende geluid, lichtjaren bij ons vandaan, eindigt Philipsz haar lezing.

In gesprek met Lisa Le Feuvre en het publiek komen daarna nog een paar thema’s opnieuw aan bod. Het geluid van een ster is een extreem voorbeeld, maar geluid dat over afstand horen is een belangrijker aspect in haar werk. Iets dat ze interessanter vindt dan het volume, het geeft een andere emotie aan het werk, een gevoel van verwijdering bijvoorbeeld. Met name in het werk dat ze voor Documenta 13 maakte speelde dat een rol. Voor de vijfjaarlijkse tentoonstelling in Kassel vond ze het moeilijk een plek te vinden. Vooral omdat ze de stad lelijk vond. Uiteindelijk riep een wat desolaat treinperron iets op waar ze mee aan de slag kon. Toen ze zich verder in het station ging verdiepen bleek dat de Nazi’s vanaf hier transporten naar Theresienstadt lieten vertrekken. Daarop heeft ze een muziekstuk dat de Joodse componist Pavel Haas in Theresienstadt heeft gecomponeerd gebruikt in haar werk Study for Strings. Dat wil zeggen: fragmenten ervan. “Ik werk vaak met deconstructie en gebruik dan bijvoorbeeld maar twee stemmen uit een heel concert.” Ook Study for Strings klinkt vervormd en incompleet. Ze laat alleen de viool horen en elke noot is apart opgenomen. Het draagt bij aan de sfeer van het werk. De plek en de akoestiek waren het beginpunt van dit werk, verdere research voegde meer inhoud toe en zo gaat het vaker.

Op een vraag uit het publiek of haar eigen omgeving een rol speelt in het werk, moet Philipsz toegeven dat opgroeien in het weidse Schotland wellicht invloed heeft gehad. “De bergen, de zee, de eindeloosheid van het landschap en het altijd aanwezige water, ja dat zit inderdaad wel in mijn werk.”

Maar centraal staat het psychologische effect van geluid en hoe het een ruimte kan definiëren. Net als bij Nancy Holt gaat het erom hoe het de ervaring van een plek kan intensiveren. Philipsz: “Tijd speelt daarin zeker een rol. De tijd die het kost om op de locatie te komen, wachten tot het begint en dan blijven om te luisteren. Mensen herinneren zich daardoor vaak het preciese moment en met wie ze waren. Het geluid zet je zintuigen open.” Het werk maakt je dus bewuster van de omgeving. Dat is een van de kenmerkende kwaliteiten van land art, het is een dialoog met de omgeving. Als kunstenaar attendeer je het publiek op de kwaliteiten van die locatie. En je moet er dus naartoe reizen om het te ervaren. Die reis wordt onderdeel van de beleving. Zo was het voor Susan Philipsz om de Sun Tunnels te bezoeken en zo is het voor het publiek vandaag om naar Kröller-Müller Museum te komen, langs het bos en de heide van de Hoge Veluwe, naar de stem van Susan Philipsz.

Tekst: Marjolein Sponselee