Op een wat verlaten terrein waar een paar jaar geleden de Floriade was, stapten aan de rand van Almere een kleine vijftig avonturiers de bus in. Nieuwsgierig naar wat de dag ging brengen. Iets met land art, was alles wat ze wisten. Beloofd was een route langs vergeten land art projecten in Flevoland. Kunstwerken die in de loop van de tijd van de radar waren verdwenen, vergaan of overwoekerd. Over welke kunstwerken het precies ging, was er niet bij verteld en dat bleek een goede zet. Zo bleef de hele dag een verrassing.

Terwijl de bus door de buitenwijken van Almere zigzagde, gaf Anne Reenders een korte inleiding op de dag en het doel van Land Art Lives. Land Art Lives ziet land art niet als een voltooid onderdeel van de kunstgeschiedenis, maar als een levend veld. Met een internationaal programma probeert Land Art Lives het gesprek over land art levend te houden en een kennisnetwerk op te bouwen. Als je een richting wilt bepalen voor de toekomst, moet je ook de geschiedenis kennen en dat is een van de redenen voor het onderzoek voor deze dag.

Voor de land art kunstwerken in Flevoland zijn drie lijnen belangrijk geweest: een reeks kunstopdrachten door het Ministerie van Cultuur Recreatie en Maatschappelijk werk (CRM) vanaf 1976, als onderdeel van de inrichting van Flevoland. Hieronder valt bijvoorbeeld de Aardzee van Piet Slegers. Een tweede lijn zijn de opdrachten die vanuit De Verbeelding in Zeewolde zijn uitgezet en de derde lijn zijn opdrachten vanuit de provincie.

Buxusmot

De bus stopt bij de Leeghwaterplas, de eerste plas die is aangelegd na de drooglegging van Flevoland. De plas is ontstaan door zandwinning, die nodig was voor de aanleg van wegen. Hier is in 1981 het eerste kunstwerk van Almere ontstaan: Monument voor een Woningwetwoning, een uit de serie Levende Huizen van Anne Mieke Backer. Zij maakte het werk als een monument voor de woningwetwoningen en tekende met veldesdoornen de plattegrond van twee standaardwoningen. De meubels in de woningen maakte ze van buxus. In de loop der jaren raakte het werk overwoekerd en groeide uit model, maar nu is het in de oorspronkelijke vorm hersteld. ‘Met uitzondering van de buxus, die was teveel aangetast door de buxusmot’, vertelt JanWillem de Valk, een van de bewoners die het werk onderhoudt.

De twee woningen zijn op ware grootte nagemaakt. Een woning voor een alleenstaande en de twee verdiepingen van een gezinswoning. Je kunt ze binnenlopen en door de ramen kijken. Je ervaart het gevoel van een huis, de kamers, de muren, de beschutting die de woning biedt. Anne Mieke Backer geeft via een audio-opname een toelichting. ‘Toen ik de opdracht kreeg was het hier nog een kale vlakte, leeg. Ze waren nog maar net begonnen met het uitzetten van kavels in Almere. Het werk zag er heel nietig uit in dat wijdse landschap. En ik realiseerde me hoe nietig de mens is en hoeveel ruimte we desondanks innemen.’ In Almere Haven is in de jaren 90 een tweede, kleinere versie van het Levend Huis gemaakt met Japanse hulst en lagere muren.

Op weg naar Zeewolde vertelt Ella Derksen over de Kunstbaan, een in 1987 opgericht initiatief met als doel een conferentiecentrum in Zeewolde en een route met kunstwerken vanaf daar naar het stadscentrum. Het ministerie en het Praktijkbureau beeldende kunstopdrachten vonden het een goed idee en er werd een commissie ingesteld met onder andere de museumdirecteuren van Stedelijk Museum (Edy de Wilde) en Rijksmuseum Kröller-Müller (Rudi Oxenaar) en de burgemeester van Zeewolde. Inhoudelijk en bestuurlijk was het dus meteen goed georganiseerd. Kunsthistoricus Evert van Straaten schreef een plan, het idee was acht grote internationale werken en nog wat kleinere opdrachten. De ambitie was elk jaar een werk toe te voegen. Tom van Gestel van het Praktijkbureau schreef een aanpassing op het plan en stelde voor als eerste een paviljoen te bouwen, zodat er een plek was om vanuit te werken. Dat werd De Verbeelding, ontworpen door René van Zuuk. Derksen was hier directeur en daarvoor van Kunstcentrum Flevoland, dat opging in De Verbeelding. Ze vertelt waarom het traject van de Kunstbaan is gesneuveld. ‘Ik mocht een inkomstenplan schrijven maar al snel werd duidelijk dat het heel moeilijk zou worden. Landelijk geld werven werd lastig en de politiek in Zeewolde was op dat moment erg anti-cultuur'. Ook onderhoud en beheer van kunstwerken was slecht geregeld.

Een van de werken die wel is gerealiseerd is het Sanctuarium van herman de vries uit 2001. Maar waar staat het ook alweer? Ook onze tourgids moet het vragen aan een voorbijganger. Terwijl we zoeken vertelt conservator Josien Beltman over het werk van de vries, over wie ze recent een tentoonstelling maakte in Rijksmuseum Twente (nog te zien t/m 9 november 2025).

Ineens zijn we er. Dat wat gewoon een dicht bosje lijkt, blijkt het kunstwerk. Uit een bezoek in 2004 kan ik me herinneren dat het een afgesloten cirkel was, die je alleen door een hekwerk kon bekijken. Binnenin kreeg de natuur vrij spel en dat zag er toen nog uit als een vriendelijke, overzichtelijke tuin. Twintig jaar later is de cirkel nauwelijks meer te herkennen, de bomen en struiken die erin staan hebben de vorm verdrongen en dringen door het hek heen naar buiten. De muur naast het hek is nauwelijks meer zichtbaar.
In het oorspronkelijke werk zouden rozenstruiken voor een ondoordringbare barrière om het Sanctuarium zorgen, maar die groeiden niet goed en zo kwam er toch een hek omheen. Het onderhoud was een probleem zegt Truus Visser, een betrokken bewoner uit Zeewolde.

Een opdracht gaat dus niet altijd volgens de planning. Dat geldt ook voor Free Trade Area, twee metalen bankjes die Tobias Rehberger maakte bij een haventje even verderop. Het idee was dat het een ontmoetingsplaats voor zwemmers zou worden. De bankjes stonden half in het water zodat je er in je badpak op kon plaatsnemen om even te kletsen. Echter: er werd op die plaats nooit gezwommen omdat het gevaarlijk dicht bij de aanvaarroute van de pont was. Ze werden weggehaald en op de kant gezet; waar het nu gewone bankjes zijn om op de boot te wachten.

Kunst op de bodem

Tijdens de lunch keken we naar de film Kunst op de Bodem, die Kees Maaswinkel in 1980-83 maakte van de kunstopdrachten van het ministerie van CRM. Een film die bij de voorbereiding van de tour werd teruggevonden in Het Flevolands Archief. Drie kunstenaars zijn in de film te zien. Piet Slegers, van de welbekende Aardzee die deel uitmaakt van de land art collectie Flevoland. En daarnaast Anne Mieke Backer en Krijn Giezen, van wie eigenlijk nauwelijks iemand weet dat zij een werk in Flevoland hebben gemaakt. We zien hoe de kunstenaars ontvangen worden bij de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders, waar ter inspiratie een kar klaarstaat met materialen die gebruikt zijn bij de inrichting van Flevoland. Wellicht kunnen ze daarmee werken? Er zijn beelden uit de ateliers, Piet Slegers die met zijn handen een landschap vormt. Anne Mieke Backer die tekeningen maakt van uitschietende twijgen en de muren van haar Levend Huis bijknipt met een snoeischaartje. En Krijn Giezen is met takken in de weer en laat een ontwerp voor twee hutten zien.

Ondanks het feit dat drie kunstenaars een werk maakten, is slechts een ervan opgenomen in de collectie Land Art Flevoland. Hoe komt dat? Vielen de andere twee buiten de toen gehanteerde definitie van land art? En wat vinden we er nu van: horen ze er niet gewoon bij?

Het werk van Krijn Giezen blijkt immers ook nog te bestaan, zo merken we later als we ergens naast de snelweg bij een groenstrook stoppen. Al is het niet meer precies in de originele vorm. Kunstenaar Arnoud Holleman vertelt over het werk van Giezen. Hij had les van hem op de Gerrit Rietveld Academie en op de Rijksakademie en vertelt dat Giezen zelf ook altijd worstelde met het dilemma van onderhouden of laten vergaan bij zijn uit natuurlijk materiaal gemaakte werken. Maar toen hij nog leefde kon hij daar tenminste een keuze in maken. Na de dood van de kunstenaar is het van anderen afhankelijk.

Giezen had als locatie voor zijn werk een leeg stuk land waar ooit een natuurgebied zou komen, nu Harderbroek. Hij bouwde er twee hutten. Een ontvangsthut waar je kon aankomen, je spullen kon achterlaten en door de boswachter werd opgewacht, want het gebied was niet vrij toegankelijk. Vanuit de ontvangsthut liep je naar de tweede hut, een observatiehut aan de rand van een grote plas. De twee hutten en de wandeling ertussen zijn samen het kunstwerk van Giezen; de ervaring van de wandeling, van de natuur en de horizon was er onderdeel van. Ook vandaag staat dit als geheel op het programma. En ook hier is het even zoeken want de hutten zijn niet meer van veraf te zien aan de horizon, zoals dat wel was toen ze gebouwd werden.

De ontvangsthut is gemaakt van strobalen en is met het tropische weer van vandaag ook meteen een zweethut. De hut is rechthoekig en eenvoudig van vorm, groot genoeg om plaats te bieden aan een groep en omringd door bomen en struikgewas. Aan de buitenkant hangen rondom zandzakken die het dekzeil van het dak vasthouden.

De wandeling gaat door hoog gras en wuivend riet, met uitzicht op het natuurgebied. Aan het eind doemt de tweede hut op die wordt ingeleid door een gang van houten palen en bundels riet. Met een trap omhoog bereik je de houten observatiehut, die onder het rieten dak een brede spleet heeft met uitzicht op het water en de vogels.

Beide hutten zijn al een keer gerestaureerd of herbouwd en staan niet meer op de originele plek. En ook de omgeving is in de loop der tijd veranderd, van een lege vlakte in een mooi natuurgebied. Maar de ervaring is waarschijnlijk nog hetzelfde. Arnoud Holleman ziet het werk als objecten die een leven hebben. Er gebeuren dingen in en omheen. Het is geen statische situatie.

Contact maken

De vraag over het behoud en onderhoud is een sterk thema bij land art, of kunst met het landschap. Wie is verantwoordelijk en voor hoe lang? En als een werk vervalt, vervang je het dan?

De ontvangsthut van Krijn Giezen is in 2012 opnieuw gebouwd, omdat de oude deels was verzakt en ingestort. Het werk van Anne Mieke Backer kreeg een tweede versie op een nieuwe plek, een versie die makkelijker is in onderhoud. Het Sanctuarium van herman de vries barst bijna uit zijn voegen, waardoor het intussen misschien meer een gevangenis dan een heiligdom lijkt. Moet je die natuur niet vrijlaten uit deze cel?

Bewoners zorgen soms voor een werk, maar andere bewoners vallen het juist lastig. Zo kreeg bijvoorbeeld een muurschildering van Jan van de Pavert in Zeewolde met vandalisme te maken. Of zoals Truus Visser het mooi zei: ‘Mensen proberen contact te maken met het werk door er dingen naar te gooien’. En de kleine windtunnel die Roman Signer maakte voor een fietspad in Zeewolde werd door fietsers juist gemeden en ontstond een nieuw fietspad om het werk heen.

Het houdt kortom niet op bij de oplevering van een werk. Eigenlijk is dat pas het begin. Pas na de oplevering wordt duidelijk hoe het kunstwerk zich echt verhoudt tot de omgeving, tot het landschap en de mensen die er wonen. Tot bezoekers. Tot andere kunstwerken. Tot de natuur. En zelfs voor de kunstenaar zijn die elementen niet helemaal te voorspellen. Gedurende het ‘leven’ van een kunstwerk kunnen er betekenislagen bijkomen of veranderen, blijkt het een sleutelwerk te zijn, of juist niet en kan het zich anders verhouden tot de omgeving dan verwacht. Kunstenaar Paul de Kort, bevestigt dit als we eind van de dag terugkomen bij Paviljoen M. Zijn werk Pier+Horizon werd in 2022 door een storm uit elkaar geblazen, iets dat hij totaal niet had voorzien. Juist op die plek dacht hij dat het rustig en veilig zou zijn. Maar de natuur besloot anders. Het gaf hem ook weer nieuwe inzichten, net als de berichten van alle mensen die het werk misten toen het niet toegankelijk was.

Zo kwamen veel verhalen boven tijdens de Hidden Tour. Niet alleen in de geplande gesprekken maar ook tussen de deelnemers, waaronder kunstproffesionals, kunstenaars en andere geïnteresseerden werd veel uitgewisseld. Het werd een inspirerende dag vol mooie ontdekkingen en nieuwe contacten.

Het is duidelijk: Land art Lives! Het is geen dode materie.

Marjolein Sponselee

20 juni 2025

Zelf een bezoek brengen aan de werken uit de Hidden Tour?

Wil je zelf een bezoek brengen aan de werken uit de Hidden-Tour? Hieronder zetten we de werken, de locaties en de sprekers nog even op een rijtje:
- Het Monument voor een Woningwetwoning (locatie) van Anne Mieke Backer ligt in de Leeghwaterplas. Het werk wordt onderhouden door buurtbeheergroep De Eilanders en namens hen sprak kunstambassadeur JanWillem de Valk tijdens de tour over het zichtbaar maken en onderhouden van het werk
- Sanctuarium van herman de vries ligt in Zeewolde (locatie). Ter plekke hadden we een gesprek met curator Josien Beltman van Rijksmuseum Twenthe n.a.v. de tentoonstelling 'herman de vries – 70 jaar de natuur als kunstwerk' die daar t/m 9 november 2025 zien is
- Free Trade Areas van Thomas Rehberger (locatie) in Zeewolde
- de film Kunst op de Zeebodem (1983), in De Verbeelding met een nagesprek met makers Kees Maaswinkel, Peter de Ruiter en Hans Ebbink. Bekijk de film bij Het Flevolands Archief.
- Windkabine van Roman Signer, (locatie) met daarvoor een gesprek met curator Ella Derksen en bewoner Truus Visser over de Kunstbaan en De Verbeelding in Zeewolde
- Schuilhutten van Krijn Giezen, in Harderbroek in Zeewolde (locatie) met ter plekke een gesprek met kunstenaar Arnoud Holleman. Via de parkeerplaats aan het Ganzenpad zijn het Giezenpad en de Schuilhutten per voet te bereiken.
- na afloop bezochten we de opening van de tentoonstellng Ruum voor land art in kunstpaviljoen M. van Jij bent M. Geopend t/m 7 september 2025 van vrijdag t/m zondag van 12.00 - 17.00 uur.

Vanwege de hitte en vertraging onderweg hebben we de tour ingekort en bewaren we enkele niet bezochte kunstwerken voor een volgende Hidden-tour.