Op 3 oktober 2024 vond Land Art Lives plaats, een internationale conferentie over de toekomst van land art in het Agora Theater in Lelystad. De dag startte met talks van verschillende internationale sprekers, gevolgd door parallelle breakoutsessies over de toekomst van de land art. Naast dit inspirerende programma was er veel gelegenheid om andere deelnemers te ontmoeten en verdieping te vinden in lees- en archiefmateriaal.

Ochtendprogramma Land Art Lives

Landschapskunst leeft. Dat blijkt op 3 oktober tijdens Land Art Lives, waar meer dan tweehonderd kunstenaars, beleidsmakers en andere geïnteresseerden uit binnen- en buitenland samenkomen om informatie uit te wisselen en inspiratie op te doen over de toekomst van land art. Het is de eerste internationale conferentie over dit onderwerp, met op het programma lezingen, gesprekken en workshops, in goede banen geleid door dagvoorzitter Meta Knol.

De conferentie is het slotstuk van een uitgebreid programma rondom de toekomst van land art, waarbij onder meer werd stilgestaan bij de koloniale dimensie en erfgoedaspecten van landschapskunst. Het is een samenwerking tussen Kunstmuseum M., in de persoon van programmamaker Anne Reenders, en Land Art Flevoland, vertegenwoordigd door curator Martine van Kampen. Zij maakten voorafgaand aan Land Art Lives zelfs een gezamenlijke reis door de Verenigde Staten. Samen reden ze onder andere naar het Noah Purifoy Desert Art Museum bij Los Angeles en Sun Tunnels (1973-1976) van Nancy Holt en Spiral Jetty (1970) van Robert Smithson bij Salt Lake City in Utah.

Wanneer we de blik op de toekomst richten, ontstaat behoefte aan een diverser beeld dan nu gangbaar is: dat van mannelijke, witte kunstenaars, die met grote gebaren een ingreep doen in het landschap. Verder is het klimatologische perspectief welkom: hoe kan landschapskunst helpen te reflecteren op onze verhouding met de natuur en de ingrijpende veranderingen die zij doormaakt? Tot slot wordt stilgestaan bij het publiek van land art: hoe kunnen deze kunstwerken nieuwe doelgroepen aanspreken?

Natuur en cultuur tegelijk

Aanwezig zijn ook verschillende lokale en provinciale politici uit de omgeving: wethouder van de gemeente Lelystad Sjaak Kruis, gedeputeerde cultuur van de provincie Flevoland Sjaak Simonse en wethouder van de gemeente Almere Paul Tang. Stuk voor stuk benadrukken zij de bijzonderheid van de locatie van de conferentie: Flevoland kent met tien werken de grootste collectie landschapskunst van Nederland, en is als door mensen gecreëerde provincie misschien zelfs wel een vorm van land art. Het is van belang deze unieke combinatie van natuur en cultuur voor de toekomst veilig te stellen, onder meer door de werken te blijven onderhouden, de toegankelijkheid te vergroten en meer bekendheid van deze collectie te genereren.

Anne Reenders & Martine van Kampen

Dan is het woord aan de organisatoren van de conferentie Anne Reenders (Kunstmuseum M.) en Martine van Kampen (Land Art Flevoland). Zij benadrukken dat deze conferentie hopelijk een beginpunt is van een blijvend internationaal kennisplatform rondom land art. Maar wat is landschapskunst eigenlijk precies? Daarop is geen sluitend antwoord, benadrukken zij: er worden tal van synoniemen gebruikt, evenals materialen – van cement tot hout, van film tot geluid. Vast staat dat de kunststroming al meer dan vijftig jaar bestaat, en wordt beoefend door kunstenaars over de hele wereld. Het kan worden gezien als een impuls die vele andere kunststromingen heeft beïnvloed, en daarmee zeker niet onderschat mag worden.

Land Art Lives is integraal opgenomen, bekijk hier de 1e van vier video's:

Humberto Moro (Dia Art Foundation): Land art binnen en buiten de museummuren

Na een introducerende terugblik op het voorprogramma is het tijd voor de keynotes van de dag. Humberto Moro, adjunct-programmadirecteur van de Dia Art Foundation in New York, gaat allereerst in op verschillende manieren waarop kunst en land met elkaar interfereren. De iconische land art-werken die de Dia Art Foundation in de Verenigde Staten beheert, zoals Robert Smithsons Spiral Jetty (1970) en Walter De Maria's The Lightning Field (1977), zijn daar uitstekende voorbeelden van.

In zijn lezing laat Moro zien dat land art er niet alleen voor zorgt dat kunst het museum verlaat, maar ook andersom: landschapskunst maakt dat natuurlijke materialen de museumzalen betreden. Hoewel het niet altijd makkelijk is een dergelijk kunstwerk te blijven tonen in de context waarvoor het is gemaakt, blijft dat wel altijd het doel, of dat nu binnen of buiten is. Neem bijvoorbeeld Nancy Holts Sun Tunnels (1973-1976): hun interactie met het uitgestrekte woestijnlandschap van Utah, met de opkomende en ondergaande zon die door de openingen in de reusachtige kokers schijnt, vormt de kern van het werk. Hetzelfde geldt voor Delcy Morelos’ El abrazo (2023), tentoongesteld in de ruimtes van Dia: een betreedbare ruimte gemaakt van klei en stro, die de bezoeker het gevoel geeft te worden omhelsd door de aarde – een sensatie dat nog eens wordt versterkt door het gebruik van sterk geurende kruiden en specerijen, zoals kaneel en kruidnagel.

Tijd en plaats

Zulke grootse en complexe projecten zijn alleen mogelijk dankzij samenwerkingen met partners, zoals de Holt/Smithson Foundation, maar ook met lokale gemeenschappen, benadrukt Moro. Ze helpen om een type kunst te behouden dat een sterke verbintenis heeft met de vraag aan wie land toebehoort. Het richt de blik op de geschiedenis van de grond waarop we lopen – een extra belangrijk bewustzijn in een land als de Verenigde Staten, waar deze kwestie nog steeds voer is voor discussie. Daarmee gaat landschapskunst niet enkel over plaats, beargumenteert Moro, maar juist ook over tijd.

Introductie en nagesprek met Anja Novak (Universiteit Amsterdam)

Naderhand gaat Anja Novak, universitair docent hedendaagse kunst aan de Universiteit van Amsterdam, met Moro in gesprek over de raakvlakken met Flevoland. Daar spelen soortgelijke uitdagingen op het gebied van het behoud van land art, met name de tien kunstwerken die onderdeel uitmaken van de collectie van Land Art Flevoland. Deze werken werden gedurende de afgelopen vijftig jaar gecreëerd, en vragen continu om aandacht. Bovendien richten zij de aandacht op de vraag van wie deze grond, die door de mens is drooggelegd, eigenlijk is.

Land Art Lives is integraal opgenomen, bekijk hier de presentatie van Humberto Moro en het gesprek met Anja Novak:

Britta Peters (Urbane Künste Ruhr): Land art in het Ruhrgebied

Dan is het woord aan Britta Peters, artistiek directeur van Urbane Künste Ruhr in Duitsland, waar ze sinds 2018 verantwoordelijk is voor projecten die de relatie tussen kunst en openbare ruimte versterken. In haar talk geeft ze talloze voorbeelden van kunst in de openbare ruimte zoals die door Urbane Künste Ruhr wordt beheerd, waarbij speciale aandacht is voor de industriële en stedelijke omgevingen waarin deze werken zich bevinden.

Daarbij laat Peters zien dat publieke kunst haar oorspronkelijke vorm niet voor altijd hoeft te behouden, hoezeer deze omgevingen daar ook toe lijken uit te nodigen. In haar lezing benadert ze het concept tijd in zowel praktische als filosofische zin. Het verstrijken van de tijd zorgt ervoor dat bestaande kunstwerken worden omgezet in andere vormen, bijvoorbeeld door hun materialen opnieuw te gebruiken. Daarmee leggen deze kunstwerken bloot dat de tijd nooit stilstaat, en dat de wereld om ons heen – hoewel soms niet met het blote oog zichtbaar – continu in verandering is, bijvoorbeeld als onderdeel van klimaatverandering.

Introductie en nagesprek met Lisa Le Feuvre (Holt Smithson Foundation)

Na afloop gaat Lisa Le Feuvre, executive director van de Holt/Smithson Foundation in de Verenigde Staten, met haar in gesprek. Samen staan zij onder meer stil bij de significantie van de infrastructuur in het Ruhrgebied in deze discussie – niet alleen in termen van mobiliteit, maar ook de verschillende lokale politieke, sociale en maatschappelijke situaties die deze omgeving kent.

Land Art Lives is integraal opgenomen, bekijk de presentatie Britta Peters en het gesprek met Lisa Le Feuvre:

Interactief middagprogramma

Het middagprogramma gaat van start met vijf verschillende breakoutsessies, die worden begeleid door Reframing Studio, bijgestaan door experts uit binnen- en buitenland, waaronder de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, het Kröller-Müller Museum, Stroom Den Haag en de IJsselbiënnale. Gevoed door de twee keynotelezingen van de ochtend en de uitkomsten van het voorprogramma bespreken de aanwezigen in deze workshops de toekomst van land art, met als doel input en inspiratie op te halen voor toekomstig beleid voor land art in Flevoland en Nederland.

In de verschillende ruimtes van het Agora Theater gaan de aanwezigen in groepen in gesprek over prangende vragen. Hoe kun je een land art-collectie meer laten aansluiten bij het nu? Hoe kun je in de zorg voor land art aansluiten bij nieuwe inzichten uit de erfgoedwereld? Hoe vind en bereik je publiek voor land art? En hoe brengen we relevante kennis over land art bij elkaar en hoe houden we de uitwisseling van informatie gaande?

Op die vragen proberen de vijf groepen in elk van de deelsssies antwoord te vinden door in kleinere teams een nieuw verhaal te schrijven over de toekomst van land art. Ieder krijgt een rol toebedeeld, bijvoorbeeld die van de reisleider, de woordkunstenaar, de vibemanager of de tijdspaarder. Daarnaast zijn het land en de kunst in ieder team vertegenwoordigd, om ervoor te zorgen dat ook de belangen zijn vertegenwoordigd. Door wensen voor de toekomst te verzamelen, ontstaat een gezamenlijke droom, die aan het einde van de dag zal worden overhandigd aan de gedeputeerde cultuur van de provincie Flevoland, die daar diep van onder de indruk blijkt.

Doorlopend gesprek

Aan het einde van de dag komen alle aanwezigen samen in de theaterzaal, waar ze de opgehaalde verhalen met elkaar delen. Er blijkt een grote behoefte de natuur of het land zelf een stem te geven, al dan niet in een poëtische vorm: een natuur die aandacht vraagt voor haar eigen belangen, die soms zelfs vraagt met rust gelaten te worden, tegen onze menselijke wensen in. Tegelijkertijd kan land art nu en in de toekomst mogelijk een rol spelen in het voeren van gesprekken over actuele maatschappelijke onderwerpen, zoals het klimaat en kolonialisme, wordt geopperd.

De belangrijkste boodschap is dat de mogelijke vormen en impact van land art in de komende decennia te veelvormig is om in één enkel verhaal te vatten, zo besluiten ook organisatoren Martine van Kampen en Anne Reenders in hun afrondende woorden. Het laat de waarde zien van een doorlopend gesprek over land art en haar toekomst, precies zoals Land Art Lives, met een internationaal kenniscentrum rondom landschapskunst, beoogt.

Land Art Lives is integraal opgenomen, bekijk hier het middagprogramma:

----------------------------

Wie bezochten Land Art Lives?

Marlous van Boldrik: ‘Ik geef les over naoorlogse kunst aan een Amerikaanse universiteit. Veel land art-kunstenaars komen uit de Verenigde Staten, maar ook in Flevoland bevindt zich een indrukwekkende collectie landschapskunst, die ik graag aan mijn studenten wil laten zien.’

Niels Albers: ‘Ik maak architectonische interventies, onder meer voor de TU Delft. Ik wil mijn werk meer richting land art ontwikkelen, dus toen ik dit congres zag, moest ik erbij zijn.’

Anne Croft: ‘Ik ben onlangs afgestudeerd op stedelijke planologie aan de Universiteit van Amsterdam. Ik vind het fijn om meer te leren over land art en de toekomst van deze stroming, onder meer met het oog op klimaatverandering. Ik ben ervan overtuigd dat landschapskunst een breed publiek kan bereiken en daarmee veel impact kan maken.’

Riccardo Venturi: ‘Ik ben een Frans-Italiaanse kunsthistoricus en -criticus. In 2021 bezocht ik Broken Circle/Spiral Hill van Robert Smithson in Emmen – een unieke kans, aangezien het werk normaal gesproken niet toegankelijk is voor bezoekers. Sindsdien is het me blijven fascineren, ook omdat dit het enige werk van Smithson in Europa is.’